یلدا،طولانی‌ترین شب سال یا آغاز روشنایی؟

مقدمه:

دورهمی شب یلدا، سنتی دیرینه است که بر اساس آن  ما ایرانیان گرد هم جمع شده و طولانی‌ترین شب سال را جشن میگیریم. اما آیا تا به حال به دلیل این دور هم جمع شدن، فکر کرده اید؟ اینکه چرا جشن می‌گیریم؟   اهمیت این شب  چیست که اقوام باستان از بین تمام شبهای سال، بلندترین شب را برای جشن و سرور انتخاب کرده‌اند؟

اگر می‌خواهید پاسخ این سوالات را بدانید، در ادامه مطلب همراه ما باشید.

مفهوم  یلدا:

به باور ایرانیان قدیم تاریکی نماینده اهریمن بود و  بر این باور بودند که این شب دیریازترین تازش اهریمن را دربردارد و برایشان نحس بود. اما از آنجایی که فردای شب چله شروع روشنایی است  و روز بلندتر می‌شود، آنها به شادی  دور هم جمع می‌شدند، سفره‌های رنگارنگ می‌چیدند، آتش روشن می‌کردند، جشن و پایکوبی می‌کردند، با هم گفتگو می‌کردند و  آواز می‌خوانند  تا در کنار هم این تاریکی را پشت‌سر گذاشته و اهریمن را دور کنند.

ایرانیان باستان شب یلدا را شب تولد خدای خورشید، عدالت و پیمان هم می‌دانستند.  که در این باره دو روایت وجود دارد؛ اول اینکه در این شب مهر، میترا یا همانطور که در اوستا و نوشته‌های پادشاهان هخامنشی آمده، میثرَه (Mithra) به جهان باز می‌گردد. او که از ایزدان باستانی هند و ایرانی است ساعات روز را طولانی کرده و در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.

بعضی پژوهشگران هم معتقدند در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان که مصادف است با سال ۱۹۶ میلادی، پیامبری در شب یلدا زاده می‌شود و او را دو دولفین از آب بیرون می‌آورند.  (براساس آئین مهر، آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده ‌است.)

در هر دو روایت، شب یلدا شب تولد مهر است و این بازمانده از آداب مهری است که در شرق مدیترانه به‌طور وسیعی رایج بوده و آثارش از جمله در معابد مهری باقی‌مانده در پالمیرا در اردن فعلی دیده می‌شود.

معنی یلدا:

یلدا از واژه “سریانی ” به معنای زایش گرفته شده است.  ابوریحان بیرونی از  این جشن با نام “میلاد اکبر” یا “میلاد خورشید” نام برده. و در کتاب آثارالباقیه  این نویسنده و دانشمند ایرانی از روز اول دی ماه با نام “خور” نیز یاد شده است. که معنایش همان “خُره روز” یا “خرم روز” است. واژه شب چله” که در فرهنگ عامه مردم با عنوان شب یلدا نیز نام برده می‌شود، به این دلیل که چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چله کوچک» نامیده‌اند . و در قدیم گاهشمار باستانی در بین کشاورزان تقسیم‌بندی چهل داشته ‌است. چلّه، دو موقعیت گاه‌شمار در طول یک سال خورشیدی با کارکردهای فرهنگ عامه، یکی در آغاز تابستان (تیرماه) و دیگری در آغاز زمستان (دی‌ماه)، هریک متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و کوچک (بیست روز) است. واژهٔ چلّه برگرفته از چهل و مخفف «چهله» و صرفاً نشان‌دهندهٔ گذشت یک دورهٔ زمانی معین (و نه الزاماً چهل روزه) است.

خوراکی‌های یلدا:

برای جشن گرفتن در شب میلاد مهر سفره ای پهن می‌شود که به آن سفره یلدا می‌گویند. خوراکیهای رایج یلدا، آجیل و میوه های خشک، و میوه های تازه مانند انار و هندوانه و سایر میوه های سرخ مثل سیب است.  دلیلش هم این است که رنگ سرخ( نماد نور خورشید)، برای ایرانیان قدیم که به آئین مهر اعقاد داشتند، گرامی بود. برای غذای شام نیز معمولاً آش رشته، یا سبزی پلو با ماهی آماده می‌کنند.

شیرینی شب یلدا:

شیرینی سنتی شب یلدا کفبیخ است که در خراسان قدیم تهیه میشده . و هنوز هم در بعضی شهرهای استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی، به عنوان یکی از آئین‌های ویژه شب چله اجرا می‌شود.

اما اکنون شیرینی‌های شب یلدا به کیک و شیرینی‌های فانتزی و رنگارنگ با طرح و اشکال انار و هندوانه تغییر یافته که طرفداران زیادی هم دارند.

رسوم شب یلدا

شاهنامه‌خوانی و فال حافظ از رسوم رایج در شب چله هستند که معمولاً  طبق سنت  در این شب بزرگِ خانواده تفألی به دیوان حافظ می‌زند. همچنین آوازخوانی یا سرودن شعر توسط اهل ذوق و هنر در این شب مرسوم است.

چرا یلدا را جشن می‌گیریم؟

ویژگی برجسته جشن‌های باستانی عبادت و شکرگذاری به درگاه خداوند بود.

در فرهنگ ایران کهن، علت آفرینش آدمیان، رواج نیکی محض نه تنها در دنیای زمینی، بلکه در همهٔ کائنات است؛ بنابراین، انسان ایرانی، وظیفه‌ای بسیار سنگین بر عهده دارد و برای تأمین آرامش جهانی، باید پیوسته برضد قوای زشتی در تلاش و کوشش باشد. جهان ناپایدار کنونی، یک گذرگاه است و آدم بخاطر وظیفه‌ای که به او محول گردیده باید از گذرگاه جهان آغازین بگذرد و به سوی جهان پایدار و ابدیت خویش برود. چون در این گذرگاه نیروهای اهریمنی کمین کرده‌اند، وظیفه انسان جنگ در مقابل آنها است. ایرانیان برای چیرگی بر قوای اهریمنی خود را به دو چیز نیازمند می‌دانستند، یکی از آن‌دو، بدن و بازوانی نیرومند بود و دیگری اراده‌ای قوی و روحی استوار و مقاوم با ایمان به شکست نهایی پلیدی‌ها و پیروزی قوای نیک.

برای دست‌یابی به بخش دوم، یعنی روانی شاداب و سالم، یکی از کارهایی که انجام می‌دادند، ترتیب‌دادن جشن‌های متعدد فصلی در طول سال بوده‌است که به مناسبت‌های گوناگون برگذار می‌کردند. مردم در این جشن‌ها شرکت می‌کردند و به وسیلهٔ تفریحات سالم و عیش و سرور و دست‌افشانی و آتش‌افروزی و پایکوبی به روان افسرده  شادابی می‌بخشیدند و خستگی‌های فکری و جسمی را از تن و روان‌شان پاک می‌کردند و خود را برای کارهای سنگین روزهای پس از جشن آماده می‌کردند.

و جشن شب یلدا در سی‌ام آذر ماه، یا جشن خرم روز در اول دی ماه، یکی از آن جشن‌هاست.

سخن پایانی:

زندگی گاهی دستخوش تغییراتی می‌شود که حال و حوصله‌ای برای جشن و پایکوبی نمی‌ماند؛ اما یادمان نرود که  همین زندگی در گذر شب و روز است که معنا می‌یابد. اگر  جای عزیزی بینمان خالی‌ست، اگر دیگر پدربزرگ نیست که با صدای دلنشینش برایمان غزل بخواند، اگر صدای خنده‌های بی‌دغدغه‌ی کودکی که با شوق هندوانه را داخل حوض پرت می‌کرد، به گوش نمی‌رسد، اگر چراغ خانه‌ی همسایه‌مان خاموش است،  برای تسلی خاطر خودمان و اطرافیان،  در این شب سفره‌ای هر چند مختصر پهن کنیم، شمع و عود روشن کنیم، شاهنامه بخوانیم، حافظ بخوانیم  و برای خوب شدن حالمان نیت کنیم.